Redactioneel: Hoe zit het met de geschiedenis en het geheugen in de toekomst? (Frédéric Crahay)
Kroniek
- Film Wil, een film van Tim Mielants (Maarten Van Alstein)
De geschiedenis van Antwerpen tijdens de Tweede Wereldoorlog was turbulent en bijzonder ingrijpend. In de naoorlogse periode is er steeds veel aandacht geweest voor de zware bombardementen met V-raketten in het najaar van 1944. Het zware lot van de joodse bevolking van Antwerpen bleef echter lange tijd onderbelicht. Ook de rol van het Antwerpse stadsbestuur en de lokale politie bleef lang in de nevels van de geschiedenis gehuld. Sinds de eeuwwisseling is daar verandering in gekomen. Lieven Saerens zette met zijn boek Vreemdelingen in een wereldstad: een geschiedenis van Antwerpen en zijn joodse bevolking (2000) een nieuwe historiografische koers in. Saerens toonde hoe het stadsbestuur en de politie in Antwerpen hadden meegewerkt aan de anti-joodse politiek van de nazi-bezetter, onder meer door deel te nemen aan razzia’s.
- Strips Berlijn wordt ons Graf: Een requiem voor de goddelozen (Brecht Capiau)
‘Het Verdrag van Versailles is niets meer en niets minder dan een wapenstilstand van twintig jaar’. Deze profetische quote van de Franse maarschalk Ferdinand Foch werd niet alleen gedeeld door John J. Pershing – de Amerikaanse generaal had ten tijde van de wapenstilstand zelfs vergevorderde plannen om Berlijn aan te vallen. Volgens hem kon alleen in het hart van het Duitse keizerrijk de Eerste Wereldoorlog definitief worden beëindigd. Het is dan ook bijzonder sarcastisch dat de Tweede Wereldoorlog uitgerekend in datzelfde Berlijn werd beslist. Het wordt nog complexer als je weet dat de laatste verdedigingslinie van het Derde Rijk grotendeels uit buitenlandse vrijwilligers bestond. Een van die verdedigers was de SS-divisie Charlemagne. Striptekenaar Michel Koeniguer maakte een indrukwekkend stripdrieluik over haar exploten in die turbulente nadagen van het nazisme.
- Film Oppenheimer: tussen doem en glorie (Brecht Capiau)
Water. Het is een van de vier natuurelementen die het leven op onze aarde mogelijk maakt. De regendruppels in het openingsshot van de nieuwste film van de Brits-Amerikaanse regisseur Christopher Nolan zijn voor J. Robert Oppenheimer echter meer dan dat. Het zijn ook twee waterstofatomen die gekoppeld zijn aan een zuurstofatoom. Hoe gedragen atomen zich tegenover elkaar en welke veranderingen ondergaan ze? Het is een bron van fascinatie, maar ook van menig paniekaanval voor de student Oppenheimer omdat hij de implicaties van zijn theorieën nog niet ten volle beseft. Dit voortschrijdende inzicht zorgt ervoor dat de Amerikaan de moderne quantummechanica, een wetenschappelijke discipline die in de Verenigde Staten nog in zijn kinderschoenen staat, leert kennen om ze vervolgens volledig te omarmen.
Portfolio: Georges Lemoine: Een veelzijdig illustrator (Frédéric Crahay)
Interview: Getuigen sprak met Kristien Hemmerechts. De beul was dood: Over de lotgevallen van een verzetsman en zijn echtgenote (Interview door Fabian Van Samang)
Dossier: Jeugdliteratuur in het licht van de Holocaust: Een onmogelijke overdracht?
In België is onderzoek naar de relatie tussen jeugdliteratuur en de Holocaust zeldzaam, in tegenstelling tot de ruime aandacht die het fenomeen in Amerika (iedereen kent immers Art Spiegelman’s
Maus) en in andere Engelstalige landen genoot. Kinderboeken waarin de Holocaust in woord en beeld wordt uitgebeeld zijn in landen zoals België en Frankrijk na de oorlog nochtans steeds in aantal blijven groeien. Terwijl literaire kritiek en onderzoek nog in de kinderschoenen lijken te staan, zal dit dossier aantonen dat de kritische analyse van dit corpus van groot belang is voor de toekomst.
- Inleiding: Verbreden van de horizon, inclusief werken voor jongeren en de rol van verhalenvertellers bij het overbrengen van de herinnering aan de Holocaust (Kathleen Gyssels)
- Schrijfpad, rookpad (Élisabeth Brami)
“Zwijgen is verboden, spreken is onmogelijk,” zegt Elie Wiesel aan Jorge Semprun. Dié antwoordt hem: “Hoe meer ik schrijf, hoe meer de herinnering bij me terugkomt.” Élisabeth Brami analyseert haar eigen romans en albums, in een poging de vraag te beantwoorden of het al dan niet mogelijk is om ervaringen van de Holocaust door te geven, zij het in geschreven vorm of anderszins.
- Een verborgen verhaal – of hoe het verhaal van mijn vader, het kind dat zich moest verbergen, ook in al mijn verhalen verborgen zit (Rachel Hausfater)
Rachel Hausfater beschrijft hoe en in welke mate ze zich de dingen eigen heeft gemaakt die haar vader haar (niet) heeft verteld over de tragische geschiedenis van haar familie. Ze vertelt ons de ontstaansgeschiedenis van haar boeken en hoe die doordesemd zijn van het verhaal van haar familie.
- Demonen en sprookjes: de Shoah tussen realiteit en verbeelding in hedendaagse jeugdromans (Laurent Bazin)
In dit artikel schuift Laurent Bazin de hypothese naar voor dat de literaire verbeelding een perfect aanvaardbare manier is om een onmogelijk te vatten moment in de geschiedenis te benaderen – precies omdat ze door een generatie, die bij uitstek gevoelig is voor existentiële crises en communicatieblokkades, als een natuurlijke reactie wordt ervaren. Bazin poneert de idee dat hedendaagse literatuur voor tieners de voorwaarden schept voor een hernieuwde relatie met het verleden. Terwijl ze ten volle het risico van ongeloofwaardigheid aanvaardt, kan ze lezers die zich zelf in problematische situaties bevinden, bewust maken van het onvatbare van dit deel van de Geschiedenis.
- Élisabeth Brami: fabel en geschiedenis, geheugen en overdracht (Béatrice Finet)
Terwijl hij nadacht over de meest correcte manier om over de Holocaust te spreken, merkte Aharon Appelfeld in één van zijn theoretische geschriften op dat enkel de literatuur de werkelijkheid van de gebeurtenissen kan benaderen. Béatrice Finet demonstreert dit in haar artikel over twee literaire werken van Élisabeth Brami (Sauve-toi Élie ! en Je renaîtrai de vos cendres), waarin herinnering, verleden en vooral overdracht worden gethematiseerd.
- De Shoah vertalen naar een sprookje Le Petit Chaperon Uf van Jean-Claude Grumberg en Des Miettes et des étoiles van Thomas Duranteau (Esther Grimalt)
In Le Petit chaperon Uf wordt de Holocaust vertaald naar een sprookje. De auteur schetst hoe de anti-joodse maatregelen geleidelijk aan toenamen. Het verhaal wordt afgebroken, waardoor het déjà-vu effect en de angst voor het ‘stotteren’ van de Geschiedenis worden onderstreept. Des Miettes et des étoiles van Thomas Duranteau is een tocht door tijd en ruimte, langs de puinhopen, de sporen van een volk en een verwoeste cultuur.
- “Once upon a time there was a desperately happy jew”: or how to explain the Holocaust to children (André Schwarz-Bart) (Kathleen Gyssels)
Kathleen Gyssels onderzoekt de paradox dat in de roman die als ‘volwassen’ wordt aangestipt, het kind toch centraal staat: enerzijds door de jonge leeftijd van het hoofdpersonage dat wordt geconfronteerd met de opkomst van het nazisme; daarnaast door het 'geloof' in verhalen en sprookjes, wanneer hij als gulzige 'zondagse' Jood sprookjes verslindt ('Er was eens'); en ten slotte door de impact van beelden op een ogenblik dat de taal nog in 'opbouw' is. Gedurende zijn hele schrijverscarrière ondernam André Schwarz-Bart talrijke pogingen om kinderen over de Shoah te vertellen.
- Taal laten luiden, van leegte naar leven: het werk van Rachel Hausfater (Éléonore Hamaide-Jager)
In een stijl waarin met ritme en fonetische en lexicale herhalingen wordt gewerkt, focust Rachel Hausfater zich vooral op het lichaam van gedeporteerde kinderen, op de verbeelde herinneringen van de ouders en – zeer origineel – op het verliefde lichaam in de kampen. De taal van de kinderen is niet enkel een overblijfsel van een vernietigde taal, maar staat ook symbool voor de hernieuwde toe-eigening van een talige omgeving en een eigen identiteit.
Varia
-
Gewapend bohemien in priesterkleren. Pater Bernhard Stempfle en het nazisme (Fabian Van Samang)
Bernhard Stempfle blijft een enigmatisch personage. Als rabiaat antisemiet en politiek activist leverde hij naar verluidt een bijdrage aan de redactie van Mein Kampf. Toch was hij één van de bij benadering negentig slachtoffers die tijdens de Nacht van de Lange Messen om het leven werd gebracht. Wie was deze geestelijke van middelbare leeftijd, die begin juli 1934 zo onfortuinlijk om het leven kwam? En welke rol speelde hij in de ontluikende nationaalsocialistische beweging van kort na de Eerste Wereldoorlog? Historicus Fabian Van Samang dook in de Münchense archieven, op zoek naar antwoorden.
- De Holocaust als ethisch-esthetische kwestie in de literatuur: Nobelprijswinnaar Peter Handke als vertaler van Georges-Arthur Goldschmidt (Joëlle Feijen)
Georges Arthur-Goldschmidt was een Franse romanschrijver van Duitse komaf, die de Holocaust als ondergedoken kind overleefde. Zijn romans zijn doorspekt met verwijzingen naar de Holocaust. De onorthodoxe vertaalstijl van Nobelprijswinnaar Literatuur Peter Handke, die meerdere boeken van Goldschmidt vertaalde, leidde tot een geheel eigen dynamiek – ze worden door Joëlle Feijen (doctor Germaanse letterkunde) toegelicht.
-
Agamben en de biopolitieke interpretatie van Auschwitz (Luc Anckaert)
De Führer en de Muzelman zijn twee centrale personages in de Homo-Sacer-cyclus van de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben. In dit artikel verheldert filosoof en ethicus Luc Anckaert de samenhang tussen het naakte leven, biopolitiek, soevereiniteit en de wet enerzijds en het ontstaan van het nationaalsocialistische ‘euthanasie’-programma, de uitgemergelden in de concentratiekampen en de Holocaust anderzijds.
Herinneringsplek
- Het monument van de gebroeders Léonard in Gouvy (Guy Zelis)
In Gouvy, in de provincie Luxemburg, vlakbij de grens van het Groothertogdom, aan de rand van een klein dennenbos, is een bescheiden gedenkteken gewijd aan de vier broers Léonard, die op 6 januari 1945 door de Duitse bezetter werden geëxecuteerd.
BoekenplankNiet te missen